W refleksji historyków filozofii, religii i idei, badających problemy doktrynalnej ciągłości i przemian w dziejach Kościoła rzymskiego w XIX-tym i XX-tym wieku rzadko podejmowane są próby ogólnego spojrzenia na tę całą epokę. Spojrzenie to powinno być z jednej strony solidnie udokumentowane materiałami źródłowymi i mocno zakorzenione w procesie historycznym współczesnego świata. Z drugiej strony nie sposób pozostać przy opisie zjawisk. Konieczna jest refleksja nad tym ogromnym obszarem współczesnych dziejów Kościoła. Refleksja taka ma na celu, aby wśród niezliczonych dokumentów i faktów historycznych tego okresu znaleźć najbardziej charakterystyczne i decydujące o ciągłości i zmianach, które dają orientację w doktrynie, praktyce i sytuacji społecznej rzymskiego katolicyzmu obecnej doby. Właśnie te dwa określenia, a mianowicie: ciągłość i zmiana stanowią o najogólniejszym opisie jaki można sformułować na temat tych kwestii. Niektóre bowiem aspekty w nauczaniu Kościoła stały się przedmiotem daleko idących, często zaskakujących, reinterpretacji i zmian w drugiej połowie XX wieku, gdy inne pozostawały, bądź pozostają trwałe.
Rewolucja we Francji i przemiany polityczne w Europie porewolucyjnej postawiły Kościół rzymskokatolicki i papiestwo w nowej sytuacji. W XIX wieku coraz silniejsze stały się wrogie Kościołowi tendencje do laicyzacji życia społecznego, dążenia do rozdziału państwa od Kościoła, a także do wywołania przemian w ramach nauki katolickiej w duchu liberalnym. Papieże tego okresu (zwłaszcza Grzegorz XVI i Pius IX) stanowczo przeciwstawiali się dążeniom reformatorów zarówno w dziedzinie doktrynalnej, jak również w kwestiach wzajemnych stosunków Kościoła i państwa.
Można stwierdzić, że w latach 60-tych XX wieku najbardziej charakterystyczny dla katolicyzmu doby potrydenckiej wyznacznik ideowy, a więc ciągłość spotkał się z postulatem głębokiej zmiany. W tej nowej rzeczywistości kluczowe znaczenie ma najważniejsze wydarzenie w Kościele XX wieku jakim był bez wątpienia II Sobór Watykański (1962-1965), a w jego konsekwencji kolejne dziesięciolecia posoborowych reform. Powstanie z jednej strony opozycji konserwatywnej, a z drugiej grup katolików liberalnych wskazuje na istnienie we współczesnym katolicyzmie zarówno nurtów akcentujących ciągłość, jak i nastawionych przede wszystkim na zmianę. Refleksja nad tymi problemami także stanowi przedmiot badań historyka idei. Poznanie problematyki trwałości i zmiany staje się ponadto łatwiejsze, jeżeli dokonamy porównania stanowiska w różnych kwestiach: Kościoła rzymskiego i wspólnot, które się od niego odłączały w tej epoce, tworząc własną tożsamość religijną (starokatolicy, mariawici, palmarianie).
Mamy zamiar podjąć chronologiczną analizę wydarzeń. Każdy rozdział poświęcimy z reguły jednemu pontyfikatowi, wyróżniając niektóre ważne i charakterystyczne wydarzenia. Na początku poszczególnych rozdziałów w kilku zdaniach przedstawiamy ogólne wprowadzenie i podajemy kilka danych chronologicznych. Następnie podejmujemy rozważania nad materiałami źródłowymi, aby w końcu sformułować wnioski. W trakcie tych rozważań będziemy odnosić się do licznych postaci, wydarzeń i dokumentów. Badania te nie stanowią jednak historii Kościoła, a więc nie mają na celu zebrania wszystkich najważniejszych materiałów, decyzji i wydarzeń, a jedynie te, która zdaniem autora miały największe znaczenie w dyskusjach nad trwałością i zmianą. Ogrom istniejących źródeł i opracowań uniemożliwia wykorzystanie wielu spośród tych materiałów. Istnieje jednak możliwość prezentacji tekstów i wypowiedzi najbardziej charakterystycznych i dokonanie analizy stosownie do rangi oraz wymowy tych dokumentów. Potwierdzeniem wniosków formułowanych na podstawie źródeł będą opracowania podejmujące te zagadnienia z różnych punktów widzenia.
W zakończeniu rozważymy ogólnie różne aspekty ciągłości i zmiany w życiu Kościoła. Monografia ta jest wynikiem kilkuletnich badań, a związana jest z zajęciami z historii idei, prowadzonymi przez autora dla studentów Instytutów Filozofii i Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Historia idei
